Vắc xin tiểu đơn vị là gì? Có bao nhiêu loại hiện nay?

Vắc xin tiểu đơn vị là vắc xin chỉ chứa một hoặc nhiều kháng nguyên của vi sinh vật gây bệnh như các protein hoặc các peptide tổng hợp mà không chứa mầm bệnh. Một số vắc xin tiểu đơn vị phổ biến hiện nay bao gồm vắc xin ho gà vô bào, vắc xin phòng bệnh viêm gan B, vắc xin phòng bệnh ung thư cổ tử cung do HPV,…

Vắc xin tiểu đơn vị có ưu thế nổi trội là sử dụng được cho nhiều đối tượng khác nhau, quy trình sản xuất dễ dàng hơn so với các loại vắc xin khác. Bài viết sẽ cung cấp những thông tin hữu ích để bạn hiểu rõ hơn về lợi ích và cơ chế hoạt động của vắc xin tiểu đơn vị.

BS Phạm Hồng Thuyết, Quản lý Y khoa vùng Mekong, Hệ thống tiêm chủng VNVC cho biết: “Vắc-xin tiểu đơn vị thể hiện sự tiến bộ vượt bậc trong công nghệ tiêm chủng, mang lại cách tiếp cận an toàn cho đa dạng các đối tượng phòng bệnh. Bằng cách khai thác sức mạnh của các kháng nguyên cụ thể, những loại vắc xin này mang lại sự bảo vệ hiệu quả chống lại một loạt bệnh truyền nhiễm, đảm bảo sức khỏe và thể trạng tốt cho người được tiêm chủng.”

Vắc xin tiểu đơn vị là gì?

Vắc xin tiểu đơn vị (subunit vaccine) là loại vắc xin chỉ chứa các thành phần hoặc kháng nguyên cụ thể có nguồn gốc từ vi khuẩn, ký sinh trùng hoặc virus gây bệnh để tạo ra phản ứng miễn dịch. Những thành phần này là các protein có độ tinh khiết cao hoặc các peptide tổng hợp mang lại sự an toàn đáng kể cho người tiêm chủng. [1]

Dù có độ an toàn cao và quy trình sản xuất dễ dàng hơn, vắc xin tiểu đơn vị thường cần kết hợp các chất bổ trợ để kích thích phản ứng miễn dịch tốt nhất. Vì nếu chỉ riêng kháng nguyên là không đủ để tạo ra khả năng miễn dịch lâu dài và đầy đủ nhất.

⇒ Tìm hiểu thêm: Vắc xin là gì? Tác dụng phòng bệnh của vắc xin

Tìm hiểu về chất bổ trợ trong vaccine tiểu đơn vị

Chất bổ trợ (adjuvants) là bất kỳ chất hoặc hợp chất được thêm vào thành phần của vắc xin để tăng cường hiệu quả đáp ứng miễn dịch. Nói cách khác, chất bổ trợ tạo điều kiện để vắc xin tiểu đơn vị hoạt động tốt hơn, giúp cơ thể tạo ra phản ứng miễn dịch đủ mạnh để bảo vệ người tiêm chủng khỏi bệnh tật. [2]

Vai trò của chất bổ trợ trong vắc xin tiểu đơn vị đó là bắt chước các tín hiệu nguy hiểm (các mô hình phân tử liên quan đến tác nhân gây bệnh) và được các thụ thể nhận dạng khuôn mẫu nhận biết để tạo điều kiện hấp thu kháng nguyên thông qua các loại tế bào đích chính, từ đó, giúp tăng cường khả năng miễn dịch.

Trong hơn 70 năm qua, các chất bổ trợ muối nhôm như nhôm hydroxit, nhôm phosphat và nhôm kali sunfat đã được sử dụng an toàn trong nhiều loại vắc xin, giúp bảo vệ hàng triệu người khỏi các bệnh truyền nhiễm nguy hiểm.

Vắc xin tiểu đơn vị hoạt động như thế nào?

Vắc xin tiểu đơn vị hoạt động bằng cách kích thích hệ thống miễn dịch nhận biết và thực hiện phản ứng miễn dịch có mục tiêu chống lại các thành phần cụ thể của mầm bệnh. Quy trình hoạt động của vắc xin tiểu đơn vị sẽ trải qua những giai đoạn như sau:

• Khi vắc xin tiểu đơn vị được đưa vào cơ thể, các tế bào trình diện kháng nguyên (APC) sẽ hấp thụ các kháng nguyên trong vắc xin. Những tế bào này xử lý kháng nguyên và trình diện chúng cho các tế bào miễn dịch khác, đặc biệt là tế bào T và tế bào B.
• Sự trình diện kháng nguyên của APC sẽ kích hoạt các tế bào T trợ giúp (tế bào T CD4+) đặc hiệu cho các kháng nguyên trong vắc xin. Các tế bào T trợ giúp đóng vai trò quan trọng trong việc điều phối phản ứng miễn dịch bằng cách giải phóng các phân tử tín hiệu gọi là cytokine kích thích các tế bào miễn dịch khác và tăng cường chức năng của chúng.
• Tế bào T trợ giúp cũng tương tác với tế bào B, kích thích chúng sinh sôi nảy nở và biệt hóa thành tế bào plasma. Tế bào plasma tạo ra các protein liên kết với các kháng nguyên trên bề mặt mầm bệnh để tạo ra và giải phóng kháng thể đặc hiệu.
• Ngoài việc tạo ra kháng thể, các tế bào B “ghi nhớ” các kháng nguyên và có thể nhanh chóng tạo ra phản ứng miễn dịch mạnh mẽ khi tái tiếp xúc với mầm bệnh, mang lại khả năng phòng chống bệnh tật lâu dài.

Nhìn chung, vắc xin tiểu đơn vị tận dụng các thành phần cụ thể của mầm bệnh để tạo ra phản ứng miễn dịch có mục tiêu, mang lại sự bảo vệ chống lại các bệnh truyền nhiễm đồng thời giảm thiểu nguy cơ phản ứng bất lợi liên quan đến vắc xin toàn mầm bệnh. [3]

So sánh vaccine tiểu đơn vị với các công nghệ vắc xin khác

Tiêu chí so sánh Vắc xin tiểu đơn vị Vắc xin sống giảm độc lực Vắc xin bất hoạt Vắc xin giải độc tố Ưu điểm - Tạo ra phản ứng miễn dịch mạnh nhắm vào các thành phần chính của mầm bệnh (như protein, đường, vỏ bao quanh mầm bệnh).

- Có thể được sử dụng cho hầu hết mọi người, kể cả những người có hệ miễn dịch yếu và có vấn đề sức khỏe lâu dài.

- Tạo ra phản ứng miễn dịch mạnh giúp ngăn ngừa bệnh trong thời gian dài.

- Chỉ cần 1 hoặc 2 liều đối với hầu hết các loại vắc-xin sống, giảm độc lực là có thể mang lại sự bảo vệ suốt đời chống lại vi trùng và căn bệnh truyền nhiễm.

- Thời hạn sử dụng lâu dài.

- Không xảy ra tình trạng đảo ngược độc tính.

- Phù hợp để phòng chống bệnh do độc tố của vi khuẩn gây ra. Ví dụ vi khuẩn uốn ván không gây ra các triệu chứng, nhưng tạo ra một chất độc thần kinh gây bệnh. Nhược điểm - Cần tiêm nhắc lại để được bảo vệ liên tục chống lại bệnh tật. - Cần được chuẩn bị, bảo quản liên tục ở nhiệt độ lạnh, đòi hỏi vận chuyển và sử dụng cẩn thận gây hạn chế trong việc vận chuyển vắc xin đến các khu vực khác nhau.

- Có khả năng xảy ra tình trạng đảo ngược độc tính.

- Không cung cấp khả năng miễn dịch (bảo vệ) lâu dài như vắc xin sống giảm độc lực.

- Cần phải tiêm các mũi nhắc lại theo thời gian để có được khả năng miễn dịch liên tục chống bệnh tật.

- Cần tiêm nhắc lại để được bảo vệ liên tục chống lại bệnh tật.

Vắc xin tiểu đơn vị thích hợp với ai? Ai không nên tiêm?

Vắc xin tiểu đơn vị không gây bệnh và có tác dụng phụ sau tiêm rất nhẹ nên thích hợp với hầu hết tất cả mọi người. Tuy nhiên, một số đối tượng sau đây cần trao đổi kỹ với bác sĩ trước khi tiêm vắc xin tiểu đơn vị:

• Người bị dị ứng nặng với thành phần của vắc xin: Một số vắc xin tiểu đơn vị có chứa các thành phần có nguồn gốc từ trứng, gelatin hoặc các chất gây dị ứng khác. Những người đã bị dị ứng với các thành phần này sẽ được khai thác tiền sử tiêm chủng, tình trạng sức khoẻ và thông thường không được bác sĩ chỉ định tiêm các loại vắc xin này. Hầu hết các loại vắc xin tiểu đơn vị không chứa các chất gây dị ứng phổ biến nên an toàn và thường không gây ra phản ứng dị ứng nghiêm trọng.
• Người bị suy giảm miễn dịch: Những đang trải qua các đợt hóa trị, người được ghép tạng hoặc những người mắc một số bệnh tự miễn có thể không đáp ứng đủ miễn dịch với vắc xin tiểu đơn vị. Trong một số trường hợp, vắc xin tiểu đơn vị vẫn có thể được tiêm cho người bị suy giảm miễn dịch, nhưng hiệu quả của chúng có thể không tối ưu như người khỏe mạnh.
• Người có tiền sử sốc phản vệ với vắc xin: Những người có tiền sử sốc phản vệ hoặc từng các phản ứng bất lợi nghiêm trọng khác với vắc xin nên trao đổi kỹ với bác sĩ về tình trạng sức khoẻ, tiền sử bệnh lý hoặc các phản ứng từng gặp khi tiêm các loại vắc xin trước đây, bao gồm cả vắc xin tiểu đơn vị.

Trước khi tiêm vắc xin, người muốn tiêm chủng cần được khám sàng lọc với bác sĩ, bác sĩ có thể đánh giá các yếu tố nguy cơ của mỗi người và đưa ra các phác đồ tiêm chủng cá nhân hóa phù hợp.

Vắc xin tiểu đơn vị có bao nhiêu loại?

Vắc xin tiểu đơn vị có 3 loại bao gồm: (1) vắc xin tiểu đơn vị protein, (2) vắc xin tiểu đơn vị polysaccharides và (3) vắc xin tiểu đơn vị liên hợp.

1. Vắc xin tiểu đơn vị Protein

Là loại vắc xin tiểu đơn vị chỉ chứa các protein được phân lập từ mầm bệnh (vi rút hoặc vi khuẩn).

Một số các loại vắc xin tiểu đơn vị protein bao gồm:

• Vắc xin VA-Mengoc-BC phòng bệnh viêm màng não do não mô cầu khuẩn Meningococcal tuýp B và C.
• Vắc xin ho gà vô bào.
• Vắc xin phòng bệnh viêm gan B.
• Vắc xin phòng ung thư cổ tử cung do HPV.

2. Vắc xin tiểu đơn vị Polysaccharide

Là loại vắc xin tiểu đơn vị chứa chuỗi polysaccharides (phân tử đường) được tìm thấy trong vỏ của mầm bệnh như thành tế bào của một số vi khuẩn.

Một số các loại vắc xin tiểu đơn vị Polysaccharide bao gồm:

• Vắc xin Menactra (Mỹ) phòng bệnh do vi khuẩn não mô cầu nhóm A, C, W-135, Y.
• Vắc xin Typhim Vi (Pháp) phòng bệnh thương hàn.
• Vắc xin Typhoid Vi (Việt Nam) phòng bệnh thương hàn.

3. Vắc xin tiểu đơn vị liên hợp

Là loại vắc xin tiểu đơn vị chứa các chuỗi polysaccharide liên kết với các protein vận chuyển. Một ví dụ là vắc xin VA Mengoc - BC (Cuba) phòng bệnh do vi khuẩn não mô cầu nhóm B, C.

Những lợi ích của công nghệ vắc xin tiểu đơn vị

1. Tính an toàn cao, giảm thiểu phản ứng phụ

Vắc xin tiểu đơn vị loại trừ toàn bộ mầm bệnh và vật liệu di truyền, chỉ sử dụng các thành phần được chọn lọc nên không gây bệnh cho người tiêm phòng, giảm thiểu được phản ứng phụ sau khi tiêm vắc xin.

2. Hiệu quả bền vững và lâu dài

Vì vắc xin tiểu đơn vị chỉ chứa một thành phần của mầm bệnh nên mang tính ổn định hơn và ít bị tác động trong quá trình vận chuyển hoặc bảo quản. Vắc xin tiểu đơn vị cũng có hạn sử dụng dài hơn vì chúng không chứa các virus, vi khuẩn sống có thể xuống cấp theo thời gian.

3. Ứng dụng cho nhiều đối tượng

Vắc xin tiểu đơn vị không có nguy cơ gây bệnh nên những người có hệ miễn dịch yếu như người cao tuổi, người mắc bệnh mạn tính, người bị suy giảm miễn dịch do bệnh lý,… có thể tiêm chủng để giảm nguy cơ mắc bệnh.

4. Đóng vai trò quan trọng trong tiêm chủng toàn cầu

Với những ưu thế của mình, vắc xin tiểu đơn vị đã tạo điều kiện cho nhiều đối tượng được tiêm chủng giúp họ xây dựng kháng thể chống lại bệnh truyền nhiễm nguy hiểm. Hơn nữa, nhờ phát hiện ra vắc xin tiểu đơn vị mà các bệnh như viêm gan B, ung thư cổ tử cung do HPV, bệnh do phế cầu khuẩn, ho gà, cúm,… được ngăn ngừa một cách tối đa.

Những tác dụng phụ thường gặp của vắc xin tiểu đơn vị và cách xử lý

Giống như các loại thuốc và vắc xin khác, vắc xin tiểu đơn vị có thể gây ra một số tác dụng phụ sau tiêm. Những phản ứng này thường nhẹ, không đáng lo và sẽ tự khỏi như:

• Phản ứng tại chỗ: đau, sưng, đỏ, đau tại vết tiêm, nổi cục cứng, phát ban tại nơi tiêm…
• Phản ứng toàn thân: sốt, khó chịu, nhức đầu, mệt mỏi, chán ăn… Các triệu chứng thường nhẹ và thoáng qua.

Theo các chuyên gia, phản ứng nhẹ hay nặng sau khi tiêm vắc xin tùy thuộc vào nhiều yếu tố như: đáp ứng miễn dịch của cơ thể, thành phần có trong của vắc xin, quy trình vận chuyển, nhiệt độ bảo quản, cách tiêm, chăm sóc sau tiêm (tại cơ sở y tế và tại nhà)…

Người được tiêm chủng cần tuân thủ nguyên tắc theo dõi các phản ứng sau tiêm tại trung tâm tiêm chủng ít nhất 30 phút và tiếp tục theo dõi tại nhà trong vòng 48 - 72 giờ. Các phản ứng nặng sau tiêm vắc xin là rất hiếm gặp nhưng có thể xảy ra như phản ứng phản vệ, nhiễm độc, co giật do sốt cao. Lúc này, bệnh nhân cần được xử trí tại chỗ đúng cách và đưa đến cơ sở y tế càng sớm càng tốt. Các phản ứng sau tiêm có thể xảy ra trong 72 giờ tại nhà do đó cần theo dõi sức khoẻ chặt chẽ.

Tiêm các vaccine tiểu đơn vị ở đâu?

Các vắc xin tiểu đơn vị đòi hỏi bảo quản kỹ lưỡng và cần tiêm nhắc lại nhiều mũi nên việc đảm bảo có đủ số lượng vắc xin chất lượng cho một liệu trình tiêm chủng là vô cùng quan trọng. Bạn cần tìm đến những cơ sở có hệ thống bảo quản hiện đại, đạt chuẩn và có khả năng cung ứng đủ vắc xin. Hệ thống tiêm chủng VNVC là địa chỉ mang đến cho bạn sự yên tâm vì:

Có đầy đủ vắc xin, nhập khẩu từ nhiều hãng vắc xin hàng đầu trên thế giới như Glaxosmithkline - GSK (Bỉ), Sanofi Pasteur (Pháp), Pfizer (Mỹ), Merck Sharp and Dohme (Mỹ), AstraZeneca (Anh), Abbott (Hà Lan)…, VNVC được quyền nhập khẩu chính hãng số lượng lớn tất cả các loại vắc xin quan trọng, đặt mua trước số lượng lớn vắc xin đủ sử dụng trong nhiều năm, từ đó đảm bảo cung ứng bền vững cho khách hàng với chi phí hợp lý với nhiều ưu đãi hấp dẫn.

Là đơn vị tiêm chủng duy nhất tại Việt Nam có hàng trăm kho lạnh đạt chuẩn quốc tế GSP và hệ thống dây chuyền lạnh (cold chain), 100% các trung tâm toàn quốc được xây dựng kho lạnh tại chỗ và hệ thống tủ bảo quản vắc xin chuyên dụng tại các phòng tiêm, đảm bảo vắc xin tiểu đơn vị được bảo quản tốt nhất theo đúng tiêu chuẩn nhiệt độ từ 2 - 8 độ C. Đây là một trong những giá trị khác biệt của VNVC nhằm đảm bảo chất lượng vắc xin tiểu đơn vị, cam kết mang đến sự an toàn và hiệu quả cho khách hàng đi tiêm chủng.

Tuân thủ nghiêm ngặt quy trình tiêm chủng an toàn theo yêu cầu của Bộ Y tế. 100% bác sĩ, điều dưỡng viên tại hệ thống trung tâm tiêm chủng VNVC có chứng chỉ an toàn tiêm chủng, được đào tạo đầy đủ kiến thức và thực hành an toàn tiêm chủng. Các quy trình thao tác trước, trong và sau tiêm được thực hiện và giám sát chặt chẽ bởi hệ thống quản lý chất lượng theo tiêu chuẩn cao.

Để được tư vấn, đặt lịch tiêm chủng, đăng ký gói vắc xin hoặc tham gia các chương trình ưu đãi, quý khách hàng có thể liên hệ trực tiếp với VNVC qua:

• Hotline: 028 7102 6595;
• Fanpage: VNVC - Trung tâm Tiêm chủng Trẻ em và Người lớn;
• Tra cứu trung tâm tiêm chủng VNVC gần nhất tại đây;
• Để đặt mua vắc xin và tham khảo các sản phẩm vắc xin, Quý khách vui lòng truy cập: https://vax.vnvc.vn/.

Tìm hiểu quy trình sản xuất của vắc xin tiểu đơn vị

Tất cả các loại vắc xin tiểu đơn vị đều được sản xuất bằng cách sử dụng các vi sinh vật sống, như vi khuẩn và nấm men. Quy trình sản xuất vắc xin tiểu đơn vị đòi hỏi vệ sinh rất nghiêm ngặt để tránh bị các vi sinh vật khác gây ô nhiễm. Mỗi loại vắc xin tiểu đơn vị sẽ có một phương pháp sản xuất cụ thể:

Đối với vắc xin tiểu đơn vị protein: ví dụ vắc xin viêm gan B tái tổ hợp được sản xuất bằng cách chèn mã di truyền của kháng nguyên vào tế bào nấm men, loại tế bào này tương đối dễ phát triển và có khả năng tổng hợp lượng lớn protein. Nấm men được nuôi trong các bể lên men lớn, sau đó tách ra, cho phép thu hoạch kháng nguyên. Protein tinh khiết này sau đó được thêm vào các thành phần khác của vắc xin như chất bảo quản để giữ vắc xin ổn định và chất bổ trợ để tăng cường phản ứng miễn dịch - trong vắc xin phòng viêm gan B là phèn chua.

Đối với vắc xin polysacarit hoặc liên hợp, polysacarit được tạo ra từ vi khuẩn đang phát triển trong các lò phản ứng sinh học công nghiệp, trước khi tách chúng ra và thu hoạch polysaccarit từ thành tế bào của chúng. Trong trường hợp vắc xin liên hợp, protein mà polysaccharide phải được điều chế bằng cách nuôi một loại vi khuẩn khác trong các lò phản ứng sinh học riêng biệt. Sau khi protein của nó được thu hoạch, chúng sẽ được gắn hóa học vào polysacarit, sau đó các thành phần vắc xin còn lại được thêm vào.

Kết luận

Vắc xin tiểu đơn vị là vắc xin an toàn, mang lại hiệu quả cao giúp phòng ngừa nhiều loại bệnh nguy hiểm như ho gà, viêm gan B, ung thư cổ tử cung do HPV,… Trong vắc xin tiểu đơn vị này, mầm bệnh đã được loại bỏ hoàn toàn nhưng vẫn chứa các thành phần có khả năng kích thích phản ứng miễn dịch cho cơ thể. Do yêu cầu bảo quản khắt khe và cân tiêm nhắc lại nhiều mũi, bạn hãy chọn trung tâm tiêm chủng đảm bảo có đầy đủ số lượng vắc xin tiểu đơn vị trong một liệu trình tiêm và có hệ thống bảo quản vắc xin đạt tiêu chuẩn quốc tế.